روش های مبارزه با فرسایش آبی :
الف) ایجاد پوشش گیاهی یا تقویت پوشش زنده خاک که بیشتر به منظور پیشگیری میگیرد. درصورتی که باید امکاناتی فراهم کرد تا سطح های فرسایش یافته ترميم گردد.
ب) سکوبندی : این روش در نواحی شیب دار صورت می گیرد و منظور از ایجاد سکو از بین بردن شیب زمین به وسیله پله بعدی است. چون غرض از مبارزه با فرسایش آبی جلوگیری از نشت جریان آب در سطح زمین و نفوذ دادن بیشتر آن در خاک است. دامنه کوهها را که ممکن است شیب ملایم داشته باشد، به صورت پله های پهن یا تخت هایی که همانند سکو باشد در می آورند.
ج) چپر سازی و شمع کوبی و سنگ چینی : این روش بیشتر برای نقاطی از سطح کوه که شیب آن زیاد و جنس زمین طوری است که دائم تخریب می شود و ریزش می کند مناسب می باشد. البته در روش سکوبندی هم گاهی به جای دیواره سنگ چین در پای سكو، از شمع کوبی استفاده می شود با این تفاوت که در آنجا برای جلوگیری از ریزش خاک خاک سکو ولی در اینجا در روش چپر سازی و شمع کوبی که معمولا امکان ایجاد سکو نیست، وسیله ای برای جلوگیری از ریزش خاک سکو ولی در اینجا در روش چپرسازی و شمع کوبی که معمولا امکان ایجاد سكونیست، وسیله ای برای جلوگیری از ریزش خاک و سنگ دامنه های پرشیب کوه است. چپر و شمع ها را بیشتر سرشاخه های درختی تشکیل می دهد.
د) احداث سدهای خشکه چین : در نواحی که سنگ زیاد است معمولا برای جلوگیری از فرسایش زمین و همچنین مرمت سطح های فرسایش یافته در دامنه کوه ها از سنگ های آن محل سدهای کوچکی در نقاط فرسایش یافته به ویژه در داخل آبراهه ها می سازند که به سد خشکه چین معروف است. این سدها مانع از جریان شدید آب می شود و با ایستادن آب در پشت آن به نفوذ دادن آب در زمین کمک می کند که در نتیجه مانع از فرسایش خاک هم می شود. ۵) يجاد بانکت : منظور احداث جویها یا حفره های در روی خطوط میزان در سطح دامنه های کوه یا نقاط پرشیب است. عمل بانکت ها جمع کردن آبهای برف و باران و کاهش سرعت آن و همچنین نفوذ دادن آنها به زمین است.
عوامل مؤثر بر فرسایش آبی :
۱) آب و هوا
۲) پستی و بلندی : درجه شیب و طول شیب از عوامل مؤثر بر فرسایش است
۳) پوشش گیاهی : وجود پوشش گیاهی به خصوص گیاهان علفی با ریشه افشان سبب فرسایش کمتر خاک می گردد. علت این موضوع به دلایل زیر است :
A) جلوگیری از ضربات قطرات باران .
B) گرفتن قسمتی از آب باران روی شاخ و برگ و ممانعت از رسیدن به خاک.
C) کم کردن سرعت آب در روی شیب
D) اثر ريشه در گرانول کردن خاک و ازدیاد قابلیت نفوذ آن .
E) خشک کردن خاک در نتیجه تبخیر و تعرق آب و ازدیاد نفوذ پذیری.
۴) خصوصیات خاک مثل نفوذپذیری و مقاومت خاکدانه.
فرسایش بادی :
باد نیز قدرت فرسایندگی و حمل کنندگی فوق العاده دارد و لذا می تواند عامل مهم فرسایش به خصوص در مناطق خشک باشد. مضرات فرسایش بادی :
۱) از بین رفتن خاک سطحی یا همان مضراتی که در مورد فرسایش آبی گفته شد
۲) کم کردن میزان نقش فتوسنتز (کربن گیری) در نتیجه پوشیده شدن برگ ها یا خاک
۳) پوشانیدن جاده ها، آبادی ها، چاه ها و قنات ها توسط شن روان
۴) زیاد کردن میزان گرد و خاک هوا که سبب بروز بیماری های تنفسی و چشمی می گردد.
۵) اثر روی وسایل صنعتی : گرد و خاک هوای باعث استهلاک سریعتر ماشین آلات، کارخانه ها، اتومبیل ها و غیره می شود.
۶) ازدياد مصرف مواد پاک کننده که برای تمیز کردن بدن و پوشاک به کار می رود.قسمتی از ذرات خاک که با باد حمل می شوند در نزدیکی سطح زمین دارای حرکتی جهشی بوده و بدین معنی که تا ارتفاع کمی (من ۳۰ سانتی متر از سطح زمین بلند شده و دوباره زمین می خورد و مجددا بلند شده و بدین ترتیب به حرکت خود ادامه می دهند. قسمتی دیگر از ذرات خاک به صورت خزیدن در نزدیک سطح خاک بوده و همراه با باد و یا به علت حركات جهشی ذرات دیگر به حرکت خود ادامه می دهند.
عوامل مؤثر در فرسایش بادی :
الف) باد : سرعت باد و نحوه تلاطمی که در هوا ایجاد می کند مسلما در مقدار فرسایش بادی مؤثر است.
ب) عوامل خاکی : نظير رطوبت خاک و ساختمان آن در مقدار فرسایش باد مؤثر است ، هرچه رطوبت خاک بیشتر باشد فرسایش کمتر است. خاکدانه ها هر چه بزرگتر باشند سنگین تر شده و فرسایش پذیری آنها کمتر می شود.
ج) نوع سطح : ناهموار بودن سطح باعث مقاومت در برابر فرسایش بادی می شود. زیرا سرعت باد را کم می کند. البته شرط این موضوع این است که کلوخه ها و خاکدانه ها خود در برابر باد از پایداری کافی برخوردار باشد. وجود گیاهان نیز بر روی سطح خاک نیز سبب کمتر شدن فرسایش بادی می گردد زیرا پوشش گیاهی از طرفی باعث ناهمواری سطح خاک و از طرف دیگر رشته های آن ذرات خاک را در محل تثبیت می کند.
کنترل فرسایش بادی
۱) ایجاد پوشش گیاهی
۲) ایجاد بادشكن : بادشکن معمولاض به ردیف های گیاهان و به خصوص درختانی که عمود بر جهت باد کاشته می شوند. اثر این درختان بستگی به نوع درخت، تراکم و ارتفاع آنها دارد. اثر بادشکن تقریبا ده برابر ارتفاع درختان آنها می شود. مثلا اگر ارتفاع درختان بادشکنی ۵ متر باشد. ردیف های بادشکن را باید به فاصله حدود ۵۰ متر از یکدیگر احداث نمود. درختان گز یکی از گیاهان مناسب برای ایجاد باد شکن در نواحی جنوبی ایران می باشند. کشت نواری برخی گیاهان مشروط به آنکه نوارها عمود بر جهت باد باشد نیز می تواند به عنوان بادشكن عمل کند. حتی دیواره های موقتی حصیری یا ساخته شده ازبوته و خار و خاشاک نیز می تواند به عنوان باد شکن موقت به کار رود.
ج) عملیات تهیه بستر:
انجام عملیات تهیه بستر به نحوی که کلوخه های نسبتا بزرگی بر سطح خاک باقی بماند نیز با ناهموار کردن سطح خاک در کاهش باد مؤثر واقع شده و کلوخه های بزرگ نیز در برابر جابه جایی توسط باد مقاوم می باشند.
د) استفاده از مواد مصنوعی و مالچ های نفتی :
این مواد به صورت پوشش نازکی روی سطح خاک پاشیده می شوند پس از خشک شدن خاک را در جای خود تثبیت نموده از حرکت آن با باد جلوگیری می کند. از این موقعیت می توان استفاده نموده و در خاک های تثبیت شده اقدام به کشت بذر و نهال نمود به طوری که قبل از اتمام دوره عمر مفید این مواد، گیاهان در خاک مستقر شده و از آن به بعد خود نقش تثبیت خاک را انجام می دهند.
آلودگی خاک:
در نتیجه زندگی و فعالیت انسان بر روی کره زمین فضولات و مواد دفعی حاصل می گردد که نهایتا وارد آب، خاک و هوا می گردد. تا هنگامی که جمعیت کره زمین به خصوص تراکم جمعیت کمبود این فضولات و مواد دفعی مشکل چندانی را تشکیل نداده و لذا توجه زیادی نیز به عوارض آن نمی شد. ازدیاد روز افزون جمعیت و بخصوص تراکم آن در شهرهای بزرگ و مراکز صنعتی و همچنین ساخت و استفاده از مواد شیمیایی متعددی که قبلا در طبیعت وجود نداشته ، سبب بروز مشکلات عدیده ای از نظر آلودگی محیط زیست گردیده است.آلودگی خاک را می توان ناشی از آفت کش ها، عناصر سمی، فضولات دامی و صنعتی وشهری، املاح محلول، ترکیبات رادیو اکتیو و بارانهای اسیدی دانست.
عناصر سمی
سمیت عناصری از قبیل آرسنیک، کادمیوم، جيوه و سرب کاملا شناخته شده در صورتی که از طریق خاک وارد بافت گیاهان شوند سبب مسمومیت حیوانات و یا انسان شده و یا عوارض و بیماری های نامطلوب را باعث می گردند. رنگ های مختلف، پودرهای لباسشویی، مواد پلاستیکی و برخی سموم کشاورزی و بنزین حاوی این عناصر بوده و ازدیاد مصرف روز افزون آنها توسط بشر سبب تجمع این عناصر در خاک می گردد. ازت با آنکه عنصر ضروری برای گیاه و انسان است چنانچه مقادیر زیادی از شكل نیتراتی آن در خاک تجمع یابد به میزان زیاد جذب گیاهان شده و حيوانات علفخوار را دچار مسمومیت می کند. شسته شدن مقدار زیادی نیترات خاک به داخل آبهای زیرزمینی سبب آلودگی آب آشامیدنی شده و آشامیدن چنین آب آلوده ای سبب مسمومیت انسان و به خصوص نوزادان می شود.
آبیاری
آبیاری از نظر علمی تعابیر مختلفی دارد اما به معنای واقعی کلمه، پخش آب روی زمین جهت نفوذ در خاک برای استفاده گیاه و تولید محصول است. هر چند فقط ۱۵ درصد از زمینهای کشاورزی دنیا تحت آبیاری قرار دارند و ۸۵ درصد بقیه به صورت دیم و بدون آبیاری مورد استفاده قرار می گیرند اما نیمی از تولیدات کشاورزی و غذای مردم جهان از همین زمینهای آبی حاصل می شود. که این خود نشان دهنده اهمیت و نقش آبیاری در بخش کشاورزی است.
منابع آب آبیاری
بارش های آسمانی شامل برف و باران .
• آبهای سطحی شامل رودخانه ها – سدها – مخازن آب – دریا – برکه های آب شیرین – يخچالها و …
آبهای زیرزمینی شامل چاه – قنات – چشمه
منافع آبیاری
افزایش کمی و کیفی محصول
سود حاصل از افزایش کمی و کیفی محصول
درآمد حاصل از فروش آب برای دولت
افزایش فرصت شغلی زیان های آبیاری سنتی
فرسایش
شور و قلیایی شدن خاک
غرقابی شدن یا باتلاقی شدن زمینهای کشاورزی
تخریب زمینهای کشاورزی
اتلاف سود و اتلاف بیهوده آبی که با قیمت گزاف تأمین گردیده و برای نگهداری و توزیع آن سرمایه گذاری زیادی صورت گرفته است .
انواع روشهای آبیاری
آبیاری سطحی آب از نهر آبیاری با لوله دریچه دار در سطح خاک جریان یافته و با نفوذ تدریجی در خاک در اختیار ریشه گیاه قرار می گیرد. آبیاری سطحی به سه روش آبیاری کرتی – آبیاری نواری و آبیاری شیاری انجام می شود. آبیاری تحت فشار بطور کلی سیستم های آبیاری تحت فشار به روشهایی گفته میشود که آب را توسط لوله و تحت فشاری بیش از فشار اتمسفر در سطح مزرعه توزیع می کنند. آبیاری تحت فشار به دو روش آبیاری بارانی و آبیاری موضعی انجام می شود.
روش آبیاری موضعی به دو دسته آبیاری قطره ای و خطی انجام می گیرد .که این دو روش به مقدار زیادی صرفه جویی در مصرف آب خواهد داشت. آبیاری زیرزمینی در این روش، آبیاری، رطوبت لازم برای محیط ریشه گیاه توسط کنترل سطح ایستابی است. برای این منظور لازم است که یک لایه غیر قابل نفوذ در عمق مناسب از سطح خاک وجود داشته باشد تا بتوان سطح ایستایی را کنترل نمود. از مهم ترین مشخصه های این روش مرطوب نشدن سطح خاک است بطوریکه معمولا برای تأمین آب در محیط ریشه سطح ایستابی به حدی بالا آورده می شود که رطوبت بتواند با استفاده از خاصیت موئینگی به محیط ریشه برسد.
معیارهای انتخاب روشهای مناسب آبیاری
در یک پروژه آبیاری انتخاب روش آبیاری مناسب نقش بسیار با اهمیتی در موفقیت آنپروژه ایفا می کند. اساسی ترین عوامل موثر در انتخاب روشهای آبیاری به شرح زیرند:
بافت خاک – آماده کردن زمین – اندازه مزارع – شوری خاک – زهکشی – آب قابل دسترس – کیفیت آب – گیاهان الگوی کشت – انرژی قابل دسترس – تناوب زراعی و عمليات زراعی – کیفیت و میزان محصولات – وضعیت آب و هوایی – هزینه آب – مسائل فرهنگی و اجتماعی.
هدف آبیاری
تامین آب کافی برای ادامه زندگی گیاه .
حفاظت و بیمه گیاهان در مقابل تنش های ناشی از کم آبی یا بی آبی های کوتاه مدت.
خنک کردن خاک و اتمسفر با هوای اطراف گیاه .
شستن املاح مضر در خاک . نرم کردن ناحیه قابل شخم خاک .
ارتباط با سایر علوم
آب شناسی: بارش هایی که در منطقه صورت می گیرد و به صورت روان آب در می آید را مورد مطالعه قرار می دهد .
گیاه شناسی: نیاز گیاه موجود در برنامه آبیاری و الگوی کشت را مورد مطالعه قرارمی دهد.
خاک شناسی: به مطالعه خاک از لحاظ فیزیکی و نیز از لحاظ محیطی برای کشت وپرورش گیاه می پردازد. ضمن اینکه در مورد چگونگی تشکیل خاک و رده بندی آنها و همچنین بحث در مورد موجودات زنده خاک و اثرات آن بر رشد گیاهان بحث می کند.
طبقه بندی آب های آبیاری :
آب های آبیاری را بر اساس دو عامل شوری (EC) و قلیائیت ( S. A .R) به چهار طبقه به شرح زیر تقسیم می کنند:
A) طبقه بندی آب های آبیاری بر اساس شوری آنها (EC)
1) C1 – شوری کم – استفاده آبیاری از این آب ها برای هیچ محصولی و در هیچ خاکی ایجاد محدودیت نمی کند. مگر در خاک های بسیار سنگین و با نفوذ پذیری کم که شستشوی مختصری را ایجاد می نماید.
۲) C2 – شوری متوسط اگر مقدار آب آبیاری را بر اساس محاسبه قدری بیشتر نمایند می توان از این نوع آب استفاده کرد. گیاهان با حساسیت متوسط در مقابل شوری را می توان با این آب آبیاری نمود.
3) C3 شوری زیاد – استفاده آبیاری از این آب تنها برای گیاهان مقاوم به شوری و در زمین های با زهکشی مناسب آبشویی خاک مجازی باشد
۴) C4 – شوری خیلی زیاد – حتی المقدور نباید از این نوع آب برای آبیاری استفاده نمود. در صورت اجبار فقط در اراضی با نفوذپذیری زیاد و زهکشی مناسب و برای گیاهان خیلی مقاوم به شوری قابل استفاده می باشند. آب مصرفی باید آنقدر زیاد باشد که همزمان با آبیاری شستشوی خاک را نیز انجام دهد
طبقه بندی آب های آبیاری بر اساس قلیائیت ( S. A . R ) :
S1 – سدیم کم – قابل استفاده برای آبیاری غالب خاک ها، بدون ترس از بروز خطر قلیایی شدن . البته برخی نباتات حساس به سدیم نظیر درختان میوه هسته دار مانند زردآلو، آلو، گیلاس، بادام ممکنست نسبت به جذب سديم اضافی حساسیت نشان دهد.
S2 – سديم متوسط : در خاک های با نفوذ پذیری زیاد و ترکیبات کلسیم کافی قابل توصیه می باشد. البته در انتخاب نوع گیاه باید دقت کافی به عمل آورد.
S3 – سديم زياد – استفاده از این نوع آب ها در زمین های با نفوذ پذیری بسیار زیاد و زهکشی خوب که ترکیبات کلسیم به اندازه کافی داشته باشند. اگر همراه با شستشوی مداوم خاک و مراقبت زیاد باشد میسر است. کاربرد مواد اصلاح کننده به منظور خنثی کردن سدیم تبادلی زاید خاک ضروری است. در انتخاب نوع محصول نیز باید دقت کرد. صنعتی
S4 – سديم و قلیائیت بسیار زیاد – حتی المقدور باید از این نوع آبیاری برای آبیاری استفاده نشود. مگر با مراقبت کافی و رعایت تمام شرایطی که برای جلوگیری از خطر قلیائیت زیاد باید فراهم شود. در کاربرد همه آب های فوق می توان با افزایش مقادیری گچ و آهک به خاک خطر شوری و قلیائیت را کاهش داد.
فصل دوم
کودهای شیمیایی
نقش کودهای شیمیای در افزایش تولید
از مزایای کودهای شیمیایی، بهای ارزان، کاربرد سهل و آسان، درآمد کاذب کوتاه مدت بدون توجه به استهلاک سرمایه اصلی یعنی خاک و مواد آلی آن است. شیوع بیماریها و آفات متعدد مث؟ شیوع آتشک گلابی در باغهای گلابی کرج و قزوین، نماتد در مزارع چای و حتى شانکر مرکبات در جنوب کشور عمدتا زاییده مصرف نامتعادل کودها می باشد. نظرات بانک جهانی درباره مصرف کودهای شیمیایی در ایران می تواند موید مصرف نامتعادل کود در کشور باشد که به شرح زیر می باشد:
در توزیع نابرابر کودهای شیمیایی، بخش خصوصی جایگاهی ندارد (تقویت بخش خصوصی و فراهم آوردن امکان رقابت فعالانه، ایجاد یک محیط تجاری و حقوقی صحیح و اتخاذ یک خط مشی پایدار و فعال از جانب دولت برای تقویت مشارکت بخش خصوصی)، نظام قیمت گذاری سبب اسراف در مصرف کود شیمیایی می شود، عدم توازن بین کودشیمیایی در دسترس و کود شیمیایی مورد نیاز، ضعیف تحقيق در کاربرد کود، تجارب سایر کشورها در
کنترل مصرف کودشیمیایی می تواند به مصرف کود درکشور کمک کند که در زیر به دو مورد اشاره می شود: در انگلستان تولید گندم در هرهکتار در حدود 7.5 تن تثبیت شده و تولید بیشتر از آن را وزارت کشاورزی صرفا به خاطر مسائل زیست محیطی ممنوع نموده است. در بلژیک غلظت نیترات در زه آب مزارع اندازه گیری شده و اگر غلظت آن از غلظت نیترات رودخانه بیشتر باشد، با دادن اخطار و با جریمه، مقدار کود مصرفی زارع را کاهش می دهند.
مشکلات استفاده بی رویه از کودهای شیمیای
١- مصرف بی رویه کودهای شیمیایی در بخش کشاوری موجب شیوع سرطان معده می شود.
٢- مصرف بی رویه کود شیمیایی موجب افزایش بیماریهای سرطانی شده است.
۳- در مراسم روز زمین پاک عنوان شد: استفاده بی رویه از کودهای شیمیایی خاک را
آلوده می کند.
۴- آلودگی آب باعث انقراض نسل سمور در مازندران شده است.
۵- پیشنهادی برای صرفه جویی در تولید و مصرف کودهای شیمیایی و کاهش آلودگی های زیست محیطی .
